Icoon sociaal-emotionele ontwikkeling

Aandacht besteden aan sociaal-emotionele ontwikkeling in de kinderopvang of gastouderopvang loont. In dit proces ontwikkelen kinderen vaardigheden die hen helpen hun persoonlijke identiteit te ontwikkelen, relaties te hebben en verwachtingen van hun omgeving te hanteren. Dit draagt bij aan sociaal en emotioneel welbevinden, een belangrijke voorwaarde om nu én later goed te kunnen functioneren en leren. Op deze pagina lees je hoe je sociaal-emotionele ontwikkeling blijvend onderdeel maakt in jullie dagelijkse praktijk en beleid.

Waarom werken aan sociaal-emotionele ontwikkeling?

  • Een kind legt in de eerste levensjaren een belangrijke basis voor de verdere ontwikkeling. Een goede start geeft meer kansen op een goede fysieke en psychische gezondheid. En op het ontwikkelen van talenten en zelfontplooiing, deelname aan onderwijs en participatie op de arbeidsmarkt en meedoen in de samenleving. De dagopvang is een uitgelezen plek om te investeren in de ontwikkeling van kinderen, waaronder de sociaal-emotionele ontwikkeling.
  • Liefdevolle relaties van jonge kinderen met hun ouders en primaire verzorgers, bijvoorbeeld in de dagopvang, helpen kinderen zich veilig en zelfverzekerd te voelen, wat de basis legt voor gezonde toekomstige relaties en sociale vaardigheden.
  • Respectvolle alledaagse interactie met ouders/verzorgers, familie en andere verzorgers geven het kind erkenning: je mag er zijn, je bent slim, je bent goed in uitvinden hoe iets moet, je bent geliefd, je zorgt ervoor dat ik moet lachen, het is leuk om bij jou te zijn. Deze boodschappen bouwen aan het zelfvertrouwen en zorgen ervoor dat het kind steeds weer interactie aan wil gaan met zijn omgeving.
  • Structurele aandacht voor sociaal-emotionele ontwikkeling kan leiden tot minder gedrags- en emotionele problemen, betere leerprestaties, meer bevlogen kinderen met meer gelijke kansen en grotere betrokkenheid van ouders.

Voor je begint...

Wat doet jouw organisatie al?

Wat doet jouw organisatie al?

Beginsituatie bepalen in:

Werk met een gedegen stappenplan

Werk met een gedegen stappenplan

Lees hoe je een themaplan maakt voor:

Aan de slag met sociaal-emotionele ontwikkeling

Met het Stappenplan werken aan Gezonde Kinderopvang zorg je voor blijvend resultaat. Werk aan sociaal-emotionele ontwikkeling in jullie kinderopvangorganisatie of gastouderbureau op de pijlers beleid, ontwikkelen, omgeving en signaleren. Zo maak je meer impact weten we uit onderzoek. Lees hieronder aan welke activiteiten je per pijler kunt denken.

Zorg ervoor dat sociaal-emotionele ontwikkeling een vaste plek heeft in jullie beleid.

Beleid
  • Stel een themabeleid op. Welke visie heeft jullie kinderopvangorganisatie of gastouderbureau op sociaal-emotionele ontwikkeling? Ontwikkel met het team een visie op hoe je binnen de dagopvang wilt werken aan de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Splits de ontwikkeling daarbij uit naar verschillende opvoedingsopgaven en leeftijdsfasen (zie Richtlijnen en pijler Ontwikkelen).
  • Beschrijf in het beleid in ieder geval wat jullie doen om bij te dragen aan sociaal-emotionele ontwikkeling.
  • Bedenk als gastouderbureau hoe je gastouders kunt ondersteunen bij het vastleggen van het sociaal-emotionele ontwikkeling in hun pedagogisch werkplan.
  • Je kunt het themabeleid ook koppelen aan het pedagogisch beleid, gezondheids- en veiligheidsbeleid.
  • Heb in het beleid aandacht voor de gehechtheidsrelatie tussen kind en pedagogische medewerker of gastouder. Een veilige basis door vroege één-op-één relaties met vertrouwde volwassenen is belangrijk voor de sociaal-emotionele ontwikkeling van het kind. Deze relatie bouwt de pedagogisch medewerker of gastouder samen met het kind op. Dat start al in de kennismakingsperiode. Hoe deze periode verloopt, is afhankelijk van de leeftijd en het karakter van het kind. De ouders/verzorgers spelen hierin een belangrijke rol: zij zijn degenen die het jonge kind leren zich veilig te voelen in de opvang.
  • Leg vast in het beleid hoe je in grote lijnen de kennismakingsperiode vormgeeft en wat de pedagogisch medewerker of gastouder kan doen om de relatie met de ouders/verzorgers optimaal vorm te geven. Voor de hechting is het belangrijk dat de jonge kinderen zoveel mogelijk met dezelfde medewerkers te maken krijgen.
  • Leg in de visie ook vast hoe je binnen de dagopvang werkt aan gelijke kansen op een goed welbevinden van kinderen die opgroeien in ongunstige omstandigheden of te maken hebben met ingrijpende jeugdervaringen (zoals opgroeien in armoede, vlucht- of migratieachtergrond, laaggeletterdheid etc.).
  • Leg vast hoe het team handelt wanneer er zorgen zijn over de sociaal-emotionele ontwikkeling van een kind. Zie verder pijler Signaleren.
  • Zorg dat er protocollen zijn voor situaties waarin er sprake is van bijvoorbeeld pesten, huiselijk geweld, kindermishandeling of ongewenst gedrag van ouders/verzorgers. Zie verder pijler Signaleren.

Betrekken en informeren
  • Informeer medewerkers, gastouders  ouders/verzorgers en oudere kinderen tenminste jaarlijks over het beleid.
  • Evalueer periodiek samen met ouders/verzorgers de kennismakingsperiode zodat je eventuele verbeterpunten kunt doorvoeren.
  • Betrek ouders/verzorgers bij het ontwikkelen van een visie en beleid over de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen op de dagopvang. Maak gebruik van bestaande contactmomenten met ouders/verzorgers zoals tijdens brengen en halen. Of betrek ouders/verzorgers tijdens een ouderavond, 10-minuten gesprekken of via de ouderraad.
  • Zorg ervoor dat je ouders/verzorgers uit verschillende doelgroepen betrekt bij het ontwikkelen van beleid. Ouderbijeenkomsten kun je laagdrempelig maken, door bijvoorbeeld met visuele ondersteuning te werken, vertalingen aan te bieden of een tolk in te schakelen.
  • Benoem specifiek hoe je ouders/verzorgers informeert over de sociaal-emotionele ontwikkeling van hun kind.
  • Het thema krijgt meer aandacht als iedereen zich erbij betrokken voelt. Laat medewerkers en gastouders bijvoorbeeld meebepalen welke onderwerpen aandacht nodig hebben. Dit kun je ook laagdrempelig insteken: bij welke bestaande activiteiten en vergaderingen kun je aansluiten?
  • Meld veranderingen in het beleid, bijvoorbeeld na evaluatie, via een nieuwsbericht op de website of in een nieuwsbrief.

Borgen
  • Borg taken en verantwoordelijkheden. Maak bijvoorbeeld één medewerker verantwoordelijk voor het actualiseren van het beleid rond sociaal-emotionele ontwikkeling.
  • Denk ook aan uitvoeren en handhaven van het beleid, inclusief afstemming en communicatie met medewerkers, gastouders, ouders/verzorgers en kinderen.

Evalueren
  • Evalueer jaarlijks of het bestaande beleid werkbaar is voor pedagogisch medewerkers, gastouders en ouders/verzorgers.
 Tips bij pijler Beleid
  • Heb ook aandacht voor het welbevinden van pedagogisch medewerkers en gastouders. Hun welbevinden is een belangrijke voorwaarde voor het welbevinden van kinderen.
  • Heb aandacht voor de professionalisering van pedagogisch medewerkers. Wat hebben zij nodig om de sociaal-emotionele ontwikkeling van álle kinderen goed te kunnen ondersteunen? Denk bijvoorbeeld aan scholing of coaching op het gebied van signaleren van kinderen met extra ondersteuningsbehoeften, sociaal-emotionele ontwikkeling, groepsdynamiek, signalering van armoede, cultuursensitief werken of werken aan kansengelijkheid.

Bied kinderen, medewerkers en gastouders activiteiten aan rond sociaal-emotionele ontwikkeling. Met als doel dat zij hun kennis vergroten, vaardigheden aanleren en positief zijn over bijdragen aan een sociaal-emotionele ontwikkeling.

Bijscholing
  • Organiseer regelmatig workshops of trainingen gericht op de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Denk aan scholing op het gebied van het versterken van sociale vaardigheden, belonen en versterken van positief gedrag, signaleren van extra ondersteuningsbehoefte van kinderen, samenwerken met ouders/verzorgers.
  • Creëer mogelijkheden voor intervisie. Zorg dat er de mogelijkheid is om gebruik te maken van coaching of begeleiding voor individuele medewerkers.

Kennis en activiteiten
  • Gebruik de dagritmekaart 'De groep & ik' Deze bevat inspiratie voor leuke activiteiten die pedagogisch medewerkers en gastouders kunnen doen met jonge kinderen (1,5 tot 4 jaar). 
  • Onder sociaal-emotionele ontwikkeling valt een breed palet aan ontwikkelopdrachten. Over de ontwikkeling van kinderen staat op Nji.nl onder andere:
    • Voor de jongste kinderen (0–2 jaar) gaat het in deze periode om het opbouwen van een veilige gehechtheidsrelatie met één of meer volwassenen.
    • In de loop van het tweede jaar worden autonomie en individuatie steeds belangrijker. Het kind gaat steeds meer initiatief nemen en kan onafhankelijk van de opvoeder succes en bevrediging bereiken. In deze periode wordt de basis gelegd voor vertrouwen in anderen en voor vertrouwen in de eigen competentie.
    • In de periode 2-4 jaar ontwikkelt zich het vermogen van het kind om zich iets voor te stellen dat er niet meer is, evenals het vermogen tot imitatie. Ook komt de taalontwikkeling op gang.
    • In de loop van het derde jaar beginnen leeftijdgenootjes een rol te spelen (begin van samenspelen).
    • De identificatie met de sekse-rol als jongen en meisje is een centraal thema in de periode 2-4 jaar.
  • Zie ook sociaal-emotionele ontwikkeling bij baby's, dreumesen en peuters.
  • In het Pedagogisch kader kindercentra 0-4 jaar(PDF) staan op pagina 48 de ontwikkelfases per leeftijdscategorie. Het geeft pedagogisch medewerkers en gastouders handvatten om de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen te begeleiden en te stimuleren.
  • Belangrijk is dat pedagogisch medewerkers en gastouders op de hoogte zijn van de verschillende fasen en mijlpalen in de sociaal-emotionele ontwikkeling van jonge kinderen en dat ze hierop in kunnen spelen.
  • Een positieve groepsdynamiek draagt bij aan welbevinden en ontwikkeling van kinderen. Lees op de website van Expertisecentrum Kinderopvang hoe je een positieve groepsdynamiek bevordert.

Goede voorbeeld
  • Gezond voorbeeldgedrag van medewerkers en gastouders is belangrijk voor de sociaal-emotionele ontwikkeling omdat kinderen veel leren door imitatie (modelleren van gedrag). Wanneer primaire verzorgers gezond sociaal-emotioneel gedrag vertonen, zoals empathie, gezonde emotieregulatie en zelfvertrouwen, nemen kinderen dit over. Daarnaast creëert gezond voorbeeldgedrag een veilige en vertrouwde omgeving voor kinderen. Dit draagt bij aan het gevoel van veiligheid bij kinderen, wat zorgt voor een positievere sociaal-emotionele ontwikkeling.
  • Het goede voorbeeld geven doe je bijvoorbeeld als je je eigen emoties benoemt en uitdrukt, als je kinderen bij binnenkomst persoonlijk begroet, positieve feedback geeft, conflicten constructief oplost etc. Voorbeeldgedrag kan dus zitten in de interactie tussen de volwassene en het kind, maar ook tussen volwassenen onderling.
Erkende activiteiten
  Tips bij pijler Ontwikkelen
  • Bespreek periodiek wat jullie dagopvang (nog meer) kan doen om te zorgen dat het een uitdagende omgeving blijft waarin kinderen optimaal kunnen groeien.
  • Kijk in de agenda van het Expertisecentrum Kinderopvang voor gratis webinars over bijvoorbeeld pedagogische kwaliteit kinderopvang.

Richt de fysieke en sociale omgeving zo in dat die bijdraagt aan de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen, medewerkers en gastouders. Laat medewerkers en gastouders het goede voorbeeld geven en betrek ouders/verzorgers en samenwerkingspartijen bij jullie activiteiten.

Fysieke omgeving 
  • Denk na over aanpassingen in de fysieke omgeving om de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen te bevorderen. Zorg dat de kinderen uitgedaagd worden in hun spel maar dat er ook plekken zijn waar een kind zich rustig kan terugtrekken. Ook aandacht voor groen in de kinderopvang draagt bij aan de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen.
  • Bespreek periodiek wat jullie dagopvang (nog meer) kan doen om te zorgen dat het een uitdagende omgeving blijft waarin kinderen optimaal kunnen groeien.

Sociale omgeving
  • Ouderbetrokkenheid bij de opvang heeft een positieve invloed op de ontwikkeling van kinderen. Verdiepende informatie om met ouders/verzorgers samen te werken vind je in de publicaties van het Nederlands Jeugdinstituut: Partnerschap met ouders: wat werkt(PDF)(PDF)  en Ouderbetrokkenheid in de kinderopvang en op deze pagina van Expertisecentrum Kinderopvang: Samenwerken met ouders.
  • Wees alert op de verschillen tussen de thuiscultuur en de cultuur binnen de kinderopvang. Bespreek met ouders/verzorgers hoe jullie de verschillen kunnen overbruggen. 
  • Laat weten dat ouders/verzorgers altijd terecht kunnen met vragen en zorgen rond de sociaal-emotionele ontwikkeling van hun kind en de groep.
  • Wijs ouders/verzorgers op websites met informatie over de sociaal-emotionele ontwikkeling van jonge kinderen, zoals NJI.nl.
  • Geef ouders/verzorgers concrete tips om de sociaal-emotionele ontwikkeling thuis te ondersteunen. Dit kan gaan over het belonen van positief gedrag of het omgaan met emoties.
  • Informeer de ouderraad en ouders/verzorgers over de veiligheidsmaatregelen binnen jullie organisatie, zoals de wettelijke verplichting om te werken met het vierogenprincipe. Betrek de ouderraad bij de invulling van de maatregelen bij jullie organisatie.
Betrekken en informeren
  • Sociaal-emotionele ontwikkeling krijgt meer aandacht als iedereen zich erbij betrokken voelt. Zorg daarom dat kinderen, ouders/verzorgers, medewerkers en gastouders ook een rol kunnen spelen bij activiteiten.
Goede voorbeeld
  • Geef als medewerkers en gastouders het goede voorbeeld.
  • Zorg ervoor dat pedagogisch medewerkers en gastouders weten hoe zij kunnen bijdragen aan de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Denk bijvoorbeeld aan:
  • Warm en enthousiast reageren op baby’s door vertrouwde mensen in een vertrouwde omgeving en ritme.
  • Omgaan met de ambivalentie van dreumesen: enerzijds de behoefte aan onafhankelijkheid en anderzijds de emotionele verbondenheid aan volwassenen.
  • Kunnen omgaan met complexe gevoelens bij peuters en de ontwikkeling van hun eigen wil.
  • Geef bij interacties en spel duidelijke regels voor de sociale omgang. Lees meer over het begeleiden van interacties en over spel en spelbegeleiding op de website van Expertisecentrum Kinderopvang.

Samenwerken
  • Betrek lokale samenwerkingspartners met specifieke deskundigheid, kennis en ideeën bij de activiteiten die je organiseert. Denk aan een (Gezonde) school in jouw buurt, Jeugdgezondheidszorg (GGD Gemeentelijke gezondheidsdienst (Gemeentelijke gezondheidsdienst )) of aan je gemeente.
Tips bij pijler Omgeving
  • Sluit aan bij themadagen en -weken zoals  ‘De week tegen pesten’ of ‘De week van de mentale gezondheid’.
  • Bespreek hoe het team de sfeer op de groep positief en ontspannen kan houden, ook als het tegenzit of druk is.
  • Meer tips en handvatten voor het creëren van een geschikte ruimtelijke omgeving voor kinderen vind je op de website van Expertisecentrum Kinderopvang. Daar vind je ook de Kletspot Omgeving(PDF) om met elkaar te praten over de omgeving zoals de ruimte, inrichting en materialen.
  • Kijk voor tips ook bij de Succesfactor werk samen.
  • Lees ook de tips voor Draagvlak creëren bij ouders.

Houd in de gaten hoe het met de kinderen gaat rond sociaal-emotionele ontwikkeling. Zo kun je vroegtijdig mogelijke risico’s signaleren. Bepaal samen waarop jullie signaleren en doe regelmatig onderzoek. Leg ook vast hoe jullie met signalen omgaan en welke maatregelen passend zijn.

Periodiek onderzoek
  • Zorg dat je weet hoe het met de kinderen gaat rondom sociaal-emotionele ontwikkeling.
  • Bekijk het een overzicht van kindvolgsystemen voor peuters,op website van SLO. Deze zijn bruikbaar om de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen in kaart te brengen.

Signaleren
  • Effectief werken aan mediaopvoeding vraagt dat pedagogisch medewerkers en gastouders alert te zijn op problemen of zorgen. En dat zij weten wat ze met een signaal doen. 
  • Veel sociaal en emotioneel gedrag dat kinderen vertonen, is normaal. Voor pedagogisch medewerkers en gastouders is het soms lastig in te schatten wat normaal is en wat niet. De Richtlijn Psychosociale problemen beschrijft wat emotionele, gedrags- en sociale problemen zijn, en welke interventies er zijn voor deze kinderen en hun ouders/verzorgers.
  • Wees alert op factoren die van invloed kunnen zijn op de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen, waaronder de thuissituatie.
  • Heb oog voor kinderen die opgroeien in ongunstige omstandigheden of die ingrijpende jeugdervaringen meemaken of hebben meegemaakt. Denk bijvoorbeeld aan opgroeien in armoede, huiselijk geweld, discriminatie, psychische en/of verslavingsproblemen in het gezin, mishandeling en verwaarlozing of (gedwongen) migratie.
  •  Zorg dat signalen in jullie organisatie worden opgepakt.
  • Signaleren betekent ook dat de pedagogisch medewerker en gastouder iets met de signalen moet doen. In alle gevallen houdt deze de vinger aan de pols door af te stemmen met ouders/verzorgers, collega’s en indien mogelijk de vertrouwenspersoon.
  • Als een pedagogisch medewerker of gastouder verontrust is of het niet goed weet, kan deze ook bellen met de lokale jeugdgezondheidszorg. Zij kunnen informatie geven over de gebruikelijke ontwikkeling van kinderen en bijbehorende signalen.
  • Er kunnen signalen(PDF)(PDF) zijn die mogelijk wijzen op kindermishandeling.
  • De Meldcode kindermishandeling en huiselijk geweld helpt professionals dan goed te reageren.  
  • Op de website Ik vermoed huiselijk geweld vind je ook informatie over hoe je kunt handelen bij (ernstige) vermoedens en bij een niet-pluis-gevoel.
  • Bij een officiële melding bij Veilig thuis hoort altijd de leidinggevende betrokken te zijn. Zie voor meer informatie Klachtenloket kinderopvang.
  • Zorg dat je heldere afspraken hebt over wie signaleert, het signaal oppakt, wanneer hulp wordt geboden en welke hulp dat is.

Informeren
  • Werk samen met ouders/verzorgers bij zorgen rondom de ontwikkeling van een kind. Op de website van Expertisecentrum Kinderopvang lees je een voorbeeld hoe je ouders kan betrekken bij zorgen.
Tips bij pijler Signaleren

Voorbeelden

Tip voor gastouderbureaus: weten wat er speelt

'Als gastouder heb ik maximaal zes kinderen in de opvang, waardoor ik tijdens de overdrachtsmomenten meer tijd heb om te praten met de ouders/verzorgers. Gedurende de dag communiceer ik al regelmatig met hen over hoe het gaat met het kind in de opvang, bijvoorbeeld over hoe het eten en slapen ging. Daarom gebruik ik de overdrachtsmomenten vooral om te praten over hoe het verder gaat met het kind. We hebben het dan bijvoorbeeld over dingen die het kind gedaan heeft in het weekend of hoe het thuis geslapen heeft. Als je weet wat er speelt in het leven van het kind, kun je hierop inspelen en voelt het kind zich beter begrepen. Dat heeft een positieve invloed op de sociaal-emotionele ontwikkeling.'

Ilja van der Woldt | gastouder 

Blog – Vaak gaat het vanzelf

Hoe leer je kinderen omgaan met hun emoties en met elkaar? Door dingen uit te leggen, door kinderen te stimuleren, door grenzen te stellen… Als coach leid ik mijn collega’s op volgens de scholing van Gezonde Kinderopvang. Daarbij merk ik dat pedagogisch medewerkers al heel veel interactievaardigheden toepassen. Vaak gaat dat vanzelf.

Lees de blog van Marja Schmitz, coach Gezonde Kinderopvang, op Kinderopvangtotaal.nl.

Een uitdagende buitenruimte voor baby’s

Veel kinderen worden beschermend opgevoed. Partou wil de kinderen een uitdagende buitenruimte bieden om hen daarmee de mogelijkheid te bieden hun grenzen te verkennen en te verleggen. Voor de baby’s heeft Partou speciale babytuinen ingericht. Lees meer op de website van Expertisecentrum Kinderopvang.

Er zijn geen officiële richtlijnen voor sociaal-emotionele ontwikkeling bij jonge kinderen. Vanuit de ontwikkelingspsychologie zijn wel richtlijnen te geven over de handelswijze van pedagogisch medewerkers. In de Richtlijn opvoedondersteuning staan de ontwikkelingsopgaven en de daaruit voortvloeiende opvoedingsopgaven die ook voor pedagogisch medewerkers relevant zijn: 

Periode Ontwikkelingsopgaven Opvoedingsopgaven
Baby Lichaamsbeheersing Soepele verzorging
Veilige hechting Responsiviteit
Dag-nachtritme ontwikkelen Voorspelbare omgeving
Dreumes/peuter Exploratief spel Veiligheid in huis bewaken
Autonomieontwikkeling Emotionele basis bieden
Regels introduceren
Uitdrukken door taal Praten/benoemen
Grenzen accepteren Taal- en spelstimulering

Voor de pedagogisch medewerkers gaat het vooral bij hele jonge kinderen om het aangaan van een veilige gehechtheidsrelatie die de basis is voor verdere sociaal-emotionele ontwikkeling.

Het boek Pedagogisch kader kindercentra 0-4 jaar(PDF)(PDF) gaat in op pedagogiek die specifiek voor dagopvang ontwikkeld is. De pedagogische basisdoelen uit de wet Kinderopvang komen uitgebreid aan de orde. Deze zijn allemaal gericht op een goede sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen, het geven van:

  • een gevoel van emotionele veiligheid,
  • gelegenheid tot het ontwikkelen van persoonlijke competentie,
  • gelegenheid tot het ontwikkelen van sociale competentie,
  • een kans om zich waarden en normen, de 'cultuur' van een samenleving, eigen te maken.

Het boek gaat onder andere in op ‘Veiligheid en welbevinden’ en ‘Relaties in de groep’ en kan pedagogisch medewerkers inspireren en ondersteunen bij hun dagelijks werk. Zo zijn per leeftijdsgroep tips voor het stimuleren van de sociale en morele ontwikkeling opgenomen. Managers kunnen het kader gebruiken als basis voor het pedagogisch beleid van de kinderopvangorganisatie.

De publicatie Pedagogisch curriculum voor het jonge kind in de kinderopvang(PDF) besteedt aandacht aan 'Het bieden van emotionele veiligheid in een veilige en gezonde omgeving.'

Ideeën opdoen?

Dagritmekaart sociaal emotioneel

Kijk bij het stappenplan

Meer inspiratie

Advies of ondersteuning nodig?

Ambassadeur

Mail een ambassadeur Gezonde Kinderopvang.
Dat is een ervaren coach die graag met je meedenkt.

GGD

Informeer naar mogelijkheden voor ondersteuning bij de regionale GGD.

  • Informeer naar mogelijkheden voor ondersteuning bij het Expertisecentrum Kinderopvang.
  • Informeer bij je gemeente of er lokale subsidieregelingen zijn om de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen in de kinderopvang te bevorderen.