Jongetje is buiten bezig met een schep

Waarom aandacht voor groen?

Icoon groen

Groen doet goed. Dat blijkt uit tal van onderzoeken en observaties. Een kinderopvang die aandacht besteedt aan natuurbeleving bevordert het welzijn en de gezondheid van kinderen. Daarnaast draagt het bij aan betrokken burgers die geven om natuur en die dat in hun verdere leven met zich meedragen. Aandacht voor groen in de dagopvang draagt bij aan tal van ontwikkelingsgebieden zoals:

  • Meer beweging: klauteren in bomen, een vlinder achterna lopen.
  • Stimulering fantasie: bomen zijn reuzen, kabouters wonen in paddenstoelen, met natuur kun je de fantasie van kinderen prikkelen.
  • Spelontwikkeling: door de veelheid aan steeds veranderende materialen en vormen, krijgt het spel in een groene omgeving steeds nieuwe impulsen.
  • Sociale en emotionele ontwikkeling: veilig (leren) voelen in de natuur geeft zelfvertrouwen.

Onderzoek toont het belang van natuur voor kinderen aan:  

  • Een natuurlijke buitenruimte biedt een bijzonder krachtige (speel) omgeving. Natuurlijke materialen als een holletje in de grond, de wortels van een boom of een waterplas roepen vragen op bij het kind die uitnodigen tot onderzoeken en ontdekken (Peters, 2016).
  • Verder heeft natuur een rustgevende werking op kinderen (Louv, 2007).
  • Natuur daagt uit tot bewegen en is daarmee een rem op overgewicht (Alterra, 2006).
  • Kinderen op een groen kinderdagverblijf  slapen beter en het welzijn van het kind gaat omhoog (Söderström et al, 2013). 
  • Meer buitenspelen, in een groene buitenruimte, leidt tot hogere cognitieve prestaties en minder sociaal-emotionele problemen (Ulset et al, 2017). 

Pedagogisch medewerkers met veel praktijkervaring merken dat kinderen minder ruzie maken in een groene omgeving en dat ze gevarieerder en geconcentreerder spelen. Met natuurbeleving onderscheidt een organisatie of locatie zich bovendien van andere aanbieders. 

Kwalitatieve groene dagopvang in de stad

Om kinderen in contact te brengen met de natuur kun je op zoek gaan naar groen in de buurt of kiezen de locatie zelf te vergroenen. KC Burgemeester (Tilburg), onderdeel van Sterre Kinderopvang, heeft niet alleen een natuurlijke ontdektuin, maar ook een moestuin en fruitboomgaard. Ook rond gezonde voeding, natuurlijke spelmaterialen en de binneninrichting maken zij bewuste keuzes. Alle kinderen, ook baby’s zijn dagelijks buiten. De groene visie van Burgemeester is door de jaren heen alleen maar sterker geworden. Natuur is inmiddels verankerd in het pedagogisch beleidsplan. Burgemeester is dan ook één van de deelnemende locaties aan het wetenschappelijk onderzoek naar ‘Versterking van de pedagogische kwaliteit van groene kinderopvang’ (Hogeschool Leiden, lectoraat Natuur en Ontwikkeling Kind). ‘Op expeditie in de babytuin’ (Loes van ‘t Hoff, Janneke Hagenaar en Marian Joven van Sluijs, 2022) is een gratis downloadbare uitgave van dit onderzoek. 

Jonge kinderen betrekken bij de natuur om hen heen kan overal, en in elk seizoen. Begin met eenvoudige activiteiten. Keer samen eens een steen of boomstronk om en ontdek welke dieren daar onder leven of  pluk samen met de kinderen munt die jullie hebben laten groeien en maak daar thee van. Een kinderopvang die speciaal in het bos zit om daar groene kinderopvang te kunnen bieden, is het andere uiterste. Het boek 'Stap voor stap naar Groene Kinderopvang’ van Groen Cement kan je wellicht inspiratie bieden. 

Een ontdektuin

Een goede natuurlijke ontdektuin bestaat uit meerdere ruimtes waar kinderen verschillende dingen kunnen doen. Denk bijvoorbeeld aan een zandspeelplaats, water, een pluktuintje, verstopbosje, klauterheuvel of een rustige weide. Zorg voor een tuin met diverse van deze speeluitdagingen. Maak een moestuin onderdeel van de tuin. Schakel een deskundige ontwerper in, er zijn er die zich hebben gespecialiseerd in natuurlijk spelen. Kijk op Springzaad.nl voor suggesties. Daar vind je ook een handig plan van aanpak. Leestip: het boek 'Kaboutersoep en Wonderblaadjes – zintuigelijke buitenavonturen voor baby’s, peuters en kleuters' van Ity Busstra. 

Leg een moestuin aan

Kinderen die in een moestuin werken leren waar het voedsel vandaan komt. Daarnaast eten kinderen die in een moestuin werken zelf meer groenten en fruit. Leg daarom een moestuin aan. Of begin met een eenvoudige variant: een kweekkasje, een vierkante meter tuin. Kijk op Jonglereneten.nl voor suggesties. Of kies voor de erkende Gezonde Kinderopvang-activiteit Smakelijke moestuinen (kijk voor informatie ook op Smakelijkemoestuinen.nl).

Ga aan de slag met een Slakkenhotel

In een Slakkenhotel bewonderen en verzorgen kinderen zelfgevonden slakken. Dat doen ze een aantal dagen. Nodig: een terrarium, aarde, bladeren/takjes, rauwe groente/appel en een plantenspuit. Het hotel inrichten en de gasten verzorgen doe je zo:

Slakkenhotel
  • Vul het terrarium met aarde.  
  • Leg er bladeren en takjes op.
  • Plaats de slakken in het hotel.  
  • Voer ze met rauwe groente/appel.
  • Geef ze elke dag vers voedsel.
  • Bevochtig het hotel dagelijks met de plantenspuit.  
  • Verschoon het hotel na een paar dagen.
  • Zoek en bekijk de slakken op een bodemdieren zoekkaart.  

Breng de slakken na maximaal een week terug naar hun vindplaats. 

Sluit aan bij bestaande landelijke natuurdagen

Modderdag, Nederland zoemt, de Dag van de Groene Kinderopvang zijn nationale dagen die in het teken staan van natuurbeleving en buitenspelen. Als kinderopvang organisatie kun je laagdrempelig aansluiten. Groene doe-tips en materialen worden vaak gratis ter beschikking gesteld.

Natuurbeleving is een belangrijk onderdeel van de praktijk van de kinderopvang. Ook het Pedagogisch kader kindercentra 0-4 jaar besteedt een hoofdstuk aan natuur en fysieke omgeving. Verder geldt er een minimum norm van drie vierkante meter buitenruimte per kind. Deze buitenruimte moet in de kinderdagopvang direct grenzen aan het kindercentrum. 

Tijdens het vergroenen van je locatie kun je te maken krijgen met het spanningsveld  rond veiligheid en uitdaging. Het is belangrijk de risico’s die met groen samenhangen in kaart te brengen, te benoemen en te bepalen en beschrijven hoe jullie met deze risico’s omgaan. Denk bijvoorbeeld aan het risico's als tekenbeten, uit een boom vallen en giftige planten. Zie bij Werken aan fysieke veiligheid onder Richtlijnen hoe je invulling geeft aan fysieke veiligheid. Daarin kun je risico’s rond natuurbeleving in de  kinderopvang uitdrukkelijk meenemen.

Aan de slag met groen op 4 pijlers

Uit onderzoek weten we dat het effectief is wanneer je activiteiten uitvoert op de volgende pijlers:

  • beleid, 
  • ontwikkelen, 
  • omgeving,   
  • signaleren.

Aan welke activiteiten je kunt denken lees je hieronder. Kijk voor achtergronden over de pijlers bij Wat is Gezonde Kinderopvang

Beleid inhoud

Succesvoorwaarde voor natuurbeleving in de kinderopvang is dat je het verankert in de visie en missie van de organisatie. Formuleer met een doorsneepopulatie uit de organisatie jullie visie op natuurbeleving en communiceer die naar alle betrokkenen, inclusief de ouders. Vraag zo nodig ondersteuning van experts in natuurbeleving. Vanuit de visie maak je de vertaling naar de uitvoering in jullie beleid.

Natuurbeleving kan een plek krijgen op verschillende beleidsterreinen:

  • Pedagogisch beleid (wat betekent het voor de ontwikkeling en het begeleiden van kinderen). Bijvoorbeeld: in onze organisatie geven we kinderen de ruimte om zelf de natuur te verkennen en ontdekken en volgen we de kinderen daarbij. En: onze kinderen leren door in de moestuin te werken omgaan met successen en teleurstellingen. Of: al onze medewerkers zijn zich bewust van hun voorbeeldrol. Dat betekent dat zij bijvoorbeeld hun angst voor vies en nat worden niet in de weg laten staan zodat kinderen vrij kunnen ontdekken en beleven.
  • Personeelsbeleid (wat betekent het voor de motivatie, kennis en vaardigheden van het personeel). Zo kan natuur worden opgenomen in functieomschrijvingen en takenpakketten. Ook kun je eindejaarsdoelen koppelen aan groen. Sterker nog is een specifieke groene functie te realiseren, zoals de groenspecialist bij Kinderopvang Wiedewei. Die gaat bij alle vestigingen langs om medewerkers, maar ook ouders en kinderen, mee te nemen in de groene organisatievisie. De praktische invulling van personeelsbeleid in het scholingsplan kan bestaan uit dat alle medewerkers een basiscursus natuurbeleving hebben gevolgd en basiskennis van dieren en planten hebben. 
  • Communicatiebeleid (hoe weten we van elkaar wat we willen en doen). Bijvoorbeeld: in onze kwartaalnieuwsbrief naar ouders staat altijd een item over groen.
  • Huisvestingsbeleid (welke maatregelen zijn nodig voor natuurbeleid). Bijvoorbeeld: op al onze locaties streven wij naar een waterpomp.
  • Investeringsbeleid (wat betekent dat voor ons budget of voor acties naar vrijwilligers). Bijvoorbeeld: op onze meerjarenbegroting nemen we de post groen op.

Draagvlak bij het management is van belang: medewerkers hebben commitment van managers nodig. Die zorgen ervoor dat het thema regelmatig op de agenda komt. Pas dan kunnen pedagogisch medewerkers natuurbeleving goed vormgeven en de communicatie met ouders optimaliseren. 

Ontwikkelen inhoud

  • Speel in een natuurrijke omgeving in op de behoeftes van kinderen: ontdekken, grenzen verkennen, verzamelen, bouwen en fantasiespel. Je volgt de interesses van kinderen en om het spel te verdiepen speel je met uw vragen en handelingen daar op in. Je geeft kinderen de ruimte en stelt open vragen.
  • Veel pedagogisch medewerkers vinden het lastig om invulling te geven aan het goed volgen en begeleiden van kinderen in het groen. Samen oefenen in de praktijk, filmopnames maken en die met elkaar bespreken werkte bij de Tweeling Kinderopvang in Nijmegen goed. Concrete vragen als: ‘Wat zei je en wat was het effect op het kind’, geven veel gespreksstof en eigen inzicht. Externe ervaringsdeskundigen kunnen het observeren van spelende kinderen in het groen en de interactie tussen de kinderen en medewerkers begeleiden. In Nijmegen zijn ze zo gestart, maar voeren de medewerkers nu zelf de regie over de observaties en gesprekken.
  • De buitenruimte zelf levert al veel ingrediënten voor natuuractiviteiten. Daarnaast kun je gebruik maken van tientallen natuurbelevingsprogramma’s met activiteiten voor jonge kinderen. De Natuurbelevingskaarten 0-4 (ontwikkelt door CNME het Groene Huis) staan vol met leuke en simpele buitenactiviteiten.  
  • Lokale organisaties en verenigingen willen soms een activiteit verzorgen. Bij menig Natuur- en Milieu-centrum (NME) kan je materialen lenen. Bekijk het overzicht van NME-centra in Nederland.
  • Voorbeelden van programma’s en activiteiten: Peuters in het wild (excursies en activiteiten voor peuters), Natuursprong (speel- en beweegprogramma) en Scharrelkids (tips, ideeën en inspiratie voor ouders over spelen in het groen). 
  • De ‘Outdoor Living and Learning Academy‘ (OLLA, Hogeschool Leiden) biedt een rijk aanbod van training en scholing op het gebied van natuur en kinderen. 

Omgeving inhoud

  • Een natuurrijke omgeving is een belangrijke basis om aan groen in de kinderopvang te werken. Voor kinderen betekent dat een open, verrassende en veelvormige tuin waarin ze allerlei aspecten van natuur kunnen horen en zien, ruiken, voelen en proeven.
  • Belangrijke randvoorwaarde is kleding die vies en nat mag worden (regenlaarsjes, kruipbroeken) en goed beschermt tegen kou (skipakjes voor de jongste kinderen).
  • Leg een moestuin aan of schaf een kweekbak aan. Zodat je kinderen kunt betrekken bij de herkomst van ons eten en daar gevoel voor krijgen. Denk ook aan eetbare natuur in de eigen tuin of de nabije omgeving. 
  • Overweeg een moestuincoach in te zetten, via bijvoorbeeld IVN/Velt. 
  • Door buiten eten en buiten slapen te introduceren maak je natuurbeleving meer vanzelfsprekend. Je ‘verliest’ minder tijd aan het naar buiten en naar binnen gaan en buiten slapen is bovendien voor sommige kinderen heel prettig.
  • Investeer in materialen die ontdekken stimuleren, zoals loeppotjes, handpoppen, schepjes, terrariumbakken en zoekkaarten. 
  • Ook de inrichting van de binnenruimtes kan natuurbeleving ondersteunen. Materialen als handpoppen, prentenboeken, informatieve boeken over natuur horen daar bij. Zandvlinder Kinderopvang (Dordrecht) haalde veel natuurlijk materiaal naar binnen en daarnaast is ook het materiaalgebruik van de meubels natuurlijk (hout, riet). Ook het gebruik van rustige, natuurlijk ogende kleuren (groen, bruin, oranje, geel) ondersteunt de natuurbeleving.
  • In de buurt van de kinderopvang is meestal meer natuur te vinden dan je denkt: een parkje, een dierenweide, een buurtmoestuin, etc. Het vraagt wat organisatie om op pad te gaan, maar het betaalt zich terug in natuurervaringen bij de kinderen.
  • Laat je leiden door de mogelijkheden van de natuur. Er zijn speciaal opgeleide IVN-vrijwilligers, zelfstandige activiteitenbegeleiders en natuurpedagogen die natuuractiviteiten verzorgen en daarbij gebruikmaken van de natuur in de buitenruimte of de omgeving van uw locatie. Dat zorgt voor belevingsvolle ervaringen voor kinderen én het is inspirerend voor pedagogisch medewerkers.
  • Betrek ouders bij natuurbeleving. Geef informatie tijdens intake gesprekken en ouderavonden. Maak regelmatig foto’s van kinderen die in de natuur bezig zijn en deel deze met de ouders. Nodig ouders ook uit zelf een groene activiteit te verzorgen  of vraag of zij hiertoe kansen zien hun netwerk.
  • Spreek medewerkers aan op hun mogelijk groene hobby’s, die zij (meer) kunnen delen met kinderen en collega’s.

Signaleren inhoud

Veiligheid staat soms op gespannen voet met het belang van natuurbeleving voor de ontwikkeling van het kind. Je maakt voortdurend afwegingen tussen ontdekkend leren enerzijds en veiligheid anderzijds. Er is geen eenduidig antwoord voor dit dilemma, iedere situatie is anders. Bespreek samen met het team, vanuit de visie op natuurbeleving wanneer je ingrijpt of bijstuurt en wanneer niet. 

Zet het principe ‘aanvaardbaar risico’ centraal bij de omgang met het spanningsveld tussen veiligheid en uitdaging. Aanvaardbare risico’s zijn risico’s die passen bij de leeftijd en ontwikkeling van het kind.

Wees extra alert op risico’s die je niet kunt uitsluiten zoals de aanwezigheid van teken en de eikenprocessierups.

Stimuleringsbijdrage Lekker naar Buiten!

Ben je coach Gezonde Kinderopvang en wil je aan de slag met gezonde en duurzame voeding? Regelmatig kun je een bijdrage aanvragen (maximaal €500) voor een leuke activiteit met de kinderen. Log voor meer informatie in op Mijngezondekinderopvang.nl.

'Met de bijdrage Lekker naar Buiten! konden wij op drie locaties aan de slag met een moestuin. Met de peuters hebben we kweekbakken gevuld met aarde en diverse zaden, zoals worteltjes, komkommer en tomaatjes. Ook plantten we fruitbomen. Een hele week stond in het teken van groente en fruit. Uiteraard werd alles ook geproefd!'

Viola Kruithof | coach Gezonde Kinderopvang, manager Spelerwijs Hoogeveen

Op zoek naar inspiratie?

Bekijk het filmpje van Kinderopvang De Tivoli. Kinderen leren waar hun voedsel vandaan komt, en ze zaaien, wieden, oogsten en koken. 

 

Ruim baan voor Groene kinderopvang

Van slakkenhotel naar natbso

Het standaardwerk Van Slakkenhotel tot natuurBSO (2014) is geschreven voor kinderopvangorganisatie die (willen) vergroenen. Onder Groene kinderopvang verstaan de schrijvers, Marc Veekamp en Bowine Wijffels, alle kinderopvang die zich in haar activiteiten mede laat leiden door de mogelijkheden van de natuur.
Het boek beschrijft vier bouwstenen voor natuurbeleving in de praktijk: de houding van pedagogisch medewerkers, een natuurrijke omgeving, betrokkenheid van ouders en verankering in beleid. Ook geeft het boek voorbeelden, tips en suggesties. 

Trias Kinderopvang Sassenheim

Trias biedt kinderopvang op natuurlijke basis. Natuur en beweging vormen daarin de kernpunten. Kinderen gaan dagelijks naar buiten. De speelplekken hebben een natuurlijke inrichting: er zijn wilgentenen hutten, er liggen boomstammen, er groeien bloemen en vlinderstruiken en ze hebben moestuintjes. Binnen gebruikt Trias natuurlijke spelmaterialen in plaats van plastic speelgoed. De voeding is biologisch. Een speciaal aangestelde projectmanager natuur en bewegen zorgt ervoor dat de kinderen regelmatig iets nieuws beleven, zoals een afvalsafari, waarbij de kinderen zwerfafval opruimen. Ze bedenkt activiteiten en zorgt dat de verschillende groepen er aan mee doen. Daarnaast onderhoudt deze persoon contacten met bijvoorbeeld basisscholen en groene organisaties, zodat de activiteiten kunnen plaatsvinden en afgestemd zijn op de mogelijkheden van anderen. Lees meer op Triaskinderopvangbv.nl. 

Meer informatie

  • Springzaad.nl: bekijk het stappenplan om een groene buitenruimte te creëren (gericht op scholen, maar ook geschikt voor de kinderopvang). 
  • Peuters in Natuur een publicatie van SLO over peuters begeleiden bij natuuractiviteiten.  
  • Winkel.ivn.nl: voor materialen, boeken en dvd’s over kinderen en natuur. 
  • Groencement.nl: netwerk dat zich richt op Groene kinderopvang. 
  • Jonglereneten.nl: betrekt kinderen bij voedselproductie (waar komt mijn eten vandaan) en gezond eten (wat krijg ik op mijn bord). 
  • Lees actueel onderzoek naar groene kinderopvang in Nederland (lectoraat Natuur en Ontwikkeling Kind van Hogeschool Leiden). 

Ondersteuning nodig?