Aandacht besteden aan goed slapen bij baby’s en jonge kinderen in de kinderopvang of gastouderopvang loont. Voldoende slaap is essentieel voor een gezonde ontwikkeling en noodzakelijk voor een goede fysieke en mentale gezondheid. Toch is goed slapen niet voor alle kinderen vanzelfsprekend. Op deze pagina lees je hoe je in jullie dagelijkse praktijk en beleid blijvend kunnen bijdragen aan een goed slapen.

Waarom werken aan slaap?

  • Kinderen verwerken tijdens een goede nachtrust de gebeurtenissen van de dag. Dat draagt bij aan hun sociaal-emotionele ontwikkeling.
  • Goed slapen draagt op de lange termijn bij aan een betere algehele gezondheid. Door al vroeg aandacht te besteden aan slaap verklein je het risico op gezondheidsproblemen als overgewicht en mentale problemen.
  • Veel kinderen hebben moeite met slapen. De invloed van beeldschermen voor het slapengaan, een gebrek aan slaaproutine en overdag te weinig bewegen zijn de belangrijkste oorzaken van slaapproblemen.
  • Slecht slapen verhoogt de kans op overgewicht en kan het gevolgen hebben voor de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen (zie voor bronnen de JGZ Jeugdgezondheidszorg (Jeugdgezondheidszorg)-richtlijn bij het kopje 'richtlijnen slaap' op deze pagina).
  • Het is belangrijk dat baby’s en kinderen een veilige slaapplek hebben in de kinderopvang. Hoewel het tegenwoordig weinig voorkomt, laat onderzoek zien dat de kans dat een baby plotseling en onverwacht overlijdt (wiegendood) iets hoger in de kinderopvang is dan thuis.

Voor je begint...

Wat doet jouw organisatie al?

Wat doet jouw organisatie al?

Beginsituatie bepalen in:

Werk met een gedegen stappenplan

Werk met een gedegen stappenplan

Lees hoe je een themaplan maakt voor:

Aan de slag met slaap

Met het Stappenplan werken aan Gezonde Kinderopvang zorg je voor blijvend resultaat. Werk aan hygiëne in jullie kinderopvangorganisatie of gastouderbureau op de pijlers beleid, ontwikkelen, omgeving en signaleren. Zo maak je meer impact weten we uit onderzoek. Lees hieronder aan welke activiteiten je per pijler kunt denken.

Zorg ervoor dat hygiëne een vaste plek heeft in jullie beleid.

Beleid
  • Stel themabeleid op. Welke visie heeft jullie kinderopvangorganisatie of gastouderbureau op slaap?
  • Beschrijf in het beleid in ieder geval wat jullie doen om bij te dragen aan goed slapen.
  • Bedenk als gastouderbureau hoe je gastouders kunt ondersteunen bij het vastleggen van het slaapbeleid in hun pedagogisch werkplan.
  • Je kunt het themabeleid ook koppelen aan het pedagogisch beleid, gezondheids- en veiligheidsbeleid.
  • Stel een slaapbeleid op per locatie en zorg dat dit regelmatig wordt geactualiseerd.
  • Voor een gezonde slaap is een dagritme en routine van belang, met daarin onderdelen die een gezonde slaap bevorderen, zoals voedingsmomenten, buiten zijn en bewegen. Leg dit in het beleid vast. Zorg ook voor rust op de opvang tijdens het slaapmoment.
  • Voor nieuwe kinderen is een wenroutine belangrijk, inclusief een slaapje, zodat de overgang van thuis naar de opvang geleidelijk verloopt. Stem vooraf goed af met de ouders of verzorgers, bespreek de verwachtingen en plan een aantal wenmomenten in. Leg de afspraken vast in een wenformulier.
  • Neem in het beleid ook het Model-protocol Veilig slapen in de kinderopvang (VeiligheidNL) op. Hierin staan adviezen over veilig slapen.  Zorg dat iedereen in de opvang op de hoogte is van dit protocol, inclusief stagiaires en pedagogisch medewerkers die komen invallen. De managers van de locatie spelen hierin een belangrijke rol.
  • Check regelmatig of het bestaande beleid en dagritme werkbaar is voor pedagogisch medewerkers, kinderen en hun ouders/verzorgers. Heb daarbij ook aandacht voor wat goed gaat. Evalueer samen eventuele frustraties en problemen die ze rond het slapen en dagritme tegenkomen. Bespreek dit tijdens team- en/of kindbesprekingen en actualiseer waar nodig het beleid (voor het betreffende kind).

Betrekken en informeren
  • Informeer medewerkers, gastouders, ouders/verzorgers en oudere kinderen tenminste jaarlijks over het beleid.
  • Neem in het beleid op hoe jullie ouders/verzorgers betrekken bij het slapen op de dagopvang. Maak afspraken met elkaar, bespreek routines en leg de gemaakte afspraken vast. Geef aan dat jullie de zorg en verantwoordelijkheid voor de baby graag overnemen, maar dat dit het veiligst is als:
    • De baby gewend is op de rug te slapen (laag risico op wiegendood).
    • De baby gewend is om in een eigen bedje te slapen.
  • Neem ook in het beleid op hoe jullie omgaan met wensen van ouders/verzorgers die afwijken van het beleid, dat kan door ze een extra formulier te laten ondertekenen (bijvoorbeeld als het kindje op de buik mag slapen). Betrek een (locatie)manager bij deze afspraken over slaap, zodat deze op de hoogte is van speciale verzoeken of wensen van ouders/verzorgers.
  • Meld veranderingen in het beleid, bijvoorbeeld na evaluatie, via een nieuwsbericht op de website of in een nieuwsbrief.

Borgen
  • Borg taken en verantwoordelijkheden. Vraag bijvoorbeeld een of twee pedagogisch medewerkers of gastouders slaap als aandachtsgebied te kiezen, zodat zij de kennis over dit onderwerp bijhouden voor jullie opvang en verantwoordelijk zijn voor het actualiseren van het slaapbeleid.
  • Denk ook aan uitvoeren en handhaven van het beleid, inclusief afstemming en communicatie met medewerkers, gastouders, ouders/verzorgers en kinderen.

Evalueren
  • Evalueer jaarlijks of het bestaande beleid werkbaar is voor pedagogisch medewerkers, gastouders en ouders/verzorgers.
 Tips bij pijler Beleid

Bied kinderen, medewerkers en gastouders activiteiten aan rond slaap. Met als doel dat zij hun kennis vergroten, vaardigheden aanleren en positief zijn over goed slapen.

Bijscholing
  • Bied medewerkers en gastouders de mogelijkheid om bij- en nascholing te volgen over het belang van slaap en gezond slaapgedrag. Hiermee worden ze zich bewuster van de invloed van slaap op kinderen. Je kunt bijvoorbeeld een gezondheidsprofessional met kennis van slaapgedrag een training laten verzorgen.
  • Laat medewerkers de E-learning Veilig Slapen op de kinderopvang of de E-learning Adviseren over veilig slapen volgen. Let op: aan deze e-learnings zijn (dekkende) kosten verbonden.

Kennis en activiteiten
  • Gebruik de dagritmekaarten 'Slaap & rust'.Deze bevat inspiratie voor leuke activiteiten die pedagogisch medewerkers kunnen doen met jonge kinderen (1,5 tot 4 jaar).
  • Zorg dat alle pedagogisch medewerkers en gastouders vertrouwd zijn met de adviezen en het slaap- en veiligheidsbeleid van jullie opvang.

Goede voorbeeld
  • Zorg dat pedagogisch professionals elk kind met aandacht op bed leggen. Wees altijd oprecht, geruststellend en betrokken en laat het geen ‘lopende band werk’ zijn. Dan voelt het kind dat het goed is en komt het eerder tot rust.
  • Daarnaast is geen kind hetzelfde. Erken als pedagogisch professional dat kinderen verschillen in wat ze nodig hebben.

Richt de fysieke en sociale omgeving zo in dat die bijdraagt aan het thema Slaap van kinderen, medewerkers en gastouders. Laat medewerkers en gastouders het goede voorbeeld geven en betrek ouders/verzorgers en samenwerkingspartijen bij jullie activiteiten.

Fysieke omgeving
  • Zorg dat de slaapruimte rustig is ingericht en enigszins te verduisteren is. Baby’s wennen geleidelijk aan een dag-/nachtritme. Het best is een slaapkamer die overdag gedeeltelijk verduisterd is en ’s nachts, thuis, helemaal donker.
  • Zorg daarnaast voor een veilige slaapomgeving door je aan De 4 van Veilig slapen te houden: de baby op de rug leggen, in een eigen bedje, in een slaapzak en in een leeg bedje. Adviseer dit ook naar ouders en verzorgers.
  • Slaapt een baby thuis met iets waar het aan gehecht is, zorg dan dat de baby dat ook op de opvang mee naar bed krijgt. Gewatteerde knuffels worden afgeraden, omdat een baby daar met het gezichtje tegenaan kan rollen en niet goed kan ademen. Een knuffeldoekje mag wel.
  • De ideale slaapkamertemperatuur ligt tussen de 16 en 18 ℃.
  • Voor verticale groepen met verschillende slaapsessies is het belangrijk dat er geen luidruchtige activiteiten plaatsvinden in aangrenzende ruimtes. Aan de gebruikelijke geluiden kan een kind wennen.
  • Voldoende bewegen en daglicht hebben een positieve invloed op de slaap van kinderen. Zorg voor een omgeving die kinderen stimuleert te bewegen en voldoende (beschermde) blootstelling aan daglicht geeft. Houd bijvoorbeeld zonwering zoveel mogelijk open.
  • Beeldschermen zijn minder bevorderlijk voor een goede slaap. Gebruik ze daarom zo beperkt mogelijk.
  • In Nederland slapen kinderen in de opvang ook wel in buitenbedjes. Dit kan veilig, het protocol rond veilig slapen (zie bij richtlijnen) geldt ook voor als kinderen buiten slapen.
  • Er komen regelmatig nieuwe ‘slaaphulpmiddelen’ op de markt. Op de pagina Veilig slapen: Producten voor babybedjes van de Consumentenbond kun je checken of een slaapproduct veilig is.

Sociale omgeving
  • Bespreek met ouders/verzorgers waarom het belangrijk is dat kinderen in een rustige, veilige slaapomgeving slapen. Vraag hen welk ritueel zij thuis hebben voor het slapengaan, en bespreek met hen welk slaapritueel jullie op de opvang hanteren, zodat deze zoveel mogelijk overeen komen. Zo ondersteun je ouders/verzorgers bij het goed laten slapen van hun kind. 
  • Leg ouders/verzorgers uit, al voordat het kind start op de dagopvang, dat het op de opvang makkelijk zal slapen als het thuis ook in een eigen bedje slaapt tijdens de middagslaap. Bespreek ook regelmatig de duur en tijden van de middagdutjes met ouders. Deze veranderen in de loop van de tijd. 
  • Verwijs ouders/verzorgers met vragen over veilig slapen naar de website Kinderveiligheid.nl van VeiligheidNL. 
  • Via de zoekterm 'slapen' vinden ouders/verzorgers meer achtergrondinformatie op GroeiGids.nl (platform voor ouders).
  • Organiseer een ouderavond over slaap waarin je bijvoorbeeld ingaat op slaaproutines, of oorzaken van slaapproblemen.
  • Deel in de nieuwsbrief informatieve sites (zoals de Slaaptest voor ouders) of leestips voor boeken (bijvoorbeeld: ‘Nachtbrekertjes’ en ‘Kinderen met slaapproblemen’ van Ruttien Schregardus, ‘Slaap kindje, slaap’ van Eduard Estivill, of het gratis e-book Slaapproblemen bij Kinderen van Frits Boer).
Betrekken en informeren
  • Slaap krijgt meer aandacht als iedereen zich erbij betrokken voelt. Zorg daarom dat kinderen, ouders/verzorgers, medewerkers en gastouders ook een rol kunnen spelen bij activiteiten.
Goede voorbeeld
  • Geef als medewerkers en gastouders het goede voorbeeld. Zorg dat zij elkaar durven aan te spreken als een collega afwijkt van het slaapprotocol. Daarnaast is het belangrijk dat pedagogisch medewerkers en gastouders voor zichzelf ook voldoende aandacht besteden aan gezonde slaap.

Samenwerken
  • Betrek lokale samenwerkingspartners met specifieke deskundigheid, kennis en ideeën bij de activiteiten die je organiseert. Denk aan een (Gezonde) school in jouw buurt, Jeugdgezondheidszorg (GGD Gemeentelijke gezondheidsdienst (Gemeentelijke gezondheidsdienst )) of aan je gemeente.
  • Het actieprogramma Kansrijke Start richt zich op kinderen in de eerste 1000 dagen van hun leven, en vooral op kinderen die geboren worden in een gezin in een kwetsbare situatie. Denk hierbij aan ondersteuning van organisaties zoals JGZ Jeugdgezondheidszorg (Jeugdgezondheidszorg) en het consultatiebureau, ook rond het thema slapen. Bekijk hoe de lokale aanpak er in jouw regio uit ziet en welke mogelijkheden er zijn.
Tips bij pijler Omgeving

Houd in de gaten hoe het met de kinderen gaat rond slaap. Zo kun je vroegtijdig mogelijke risico’s signaleren. Bepaal samen op waarop jullie signaleren en doe regelmatig onderzoek. Leg ook vast hoe jullie met signalen omgaan en welke maatregelen passend zijn.

Periodiek onderzoek
  • Zorg dat je weet hoe het met de kinderen gaat rond slaap.
  • Houd samen met ouders een slaapdagboek bij. Ouders vullen het thuis in en pedagogisch professionals op de opvang. Doe dit minimaal drie dagen tot een week. Plan daarna een moment om samen naar de gegevens te kijken. Met dit dagboek krijgen jullie een compleet beeld van het slaapritme van het kind. Zo kunnen jullie samen een goed gesprek voeren en kijken wat het kind nodig heeft.

Signaleren
  • Effectief werken aan gezonde nachtrust vraagt dat pedagogisch medewerkers en gastouders alert te zijn op problemen of zorgen. En dat zij weten wat ze met een signaal doen. 
  • Wanneer heeft een kind voldoende slaap? Dat is lastig te bepalen. Het zegt niet zoveel als het kind overdag behoefte aan slaap lijkt te hebben. Kinderen die te weinig slapen, zijn niet altijd slaperiger. Soms zijn ze juist drukker.
  • Zorg dat alle pedagogisch medewerkers en gastouders op de hoogte zijn van het slaapprotocol en signalen van slaapproblemen kunnen herkennen bij kinderen. Mogelijke signalen zijn als het naar bed gaan en inslapen problemen geven, of als er sprake is van (excessief) huilen. Iets oudere kinderen zijn vaak extra druk of snel afgeleid wanneer zij slaapproblemen ervaren.
  •  Zorg dat signalen in jullie organisatie worden opgepakt. 
  • Zorg dat medewerkers en gastouders weten wat ze moeten doen met signalen. Bijvoorbeeld collega’s op de hoogte brengen, het bespreken met de pedagogisch coach, het gesprek met ouders aangaan en ondersteuning of advies inwinnen bij de JGZ Jeugdgezondheidszorg (Jeugdgezondheidszorg), consultatiebureau of de huisarts.

Informeren
  • Vraag ouders of zij vinden dat hun kind goed slaapt en laat ze dit beoordelen met een cijfer (0-10). Dit maakt het makkelijker om het gesprek aan te gaan.
  • Vraag ook naar de dagelijkse routines van het kind. Dit geeft inzicht in het slaapritme en de factoren die invloed hebben op de slaap. Zo kun je beter inspelen op signalen die je opmerkt.
  • Bespreek met ouders de signalen die erop wijzen dat een kind waarschijnlijk (on)voldoende slaap krijgt. Zoals:
    • Spontaan wakker worden in de ochtend op doordeweekse dagen.
    • In weekenden en vakanties niet veel later wakker worden (tenzij het de avond ervoor uitzonderlijk laat naar bed is gegaan).
    • Binnen een half uur na het opstaan trek hebben in ontbijt.
  • Bespreek mogelijke slaapproblemen met ouders en verzorgers. Zie bij richtlijnen de JGZ-richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen voor meer informatie. Als je twijfelt, kun je ook contact opnemen met de JGZ voor advies.
  • Als een kind slecht slaapt, kan dit impact hebben op het gezin. Vraag daarom ook hoe het met de ouders en verzorgers gaat en of ze extra ondersteuning nodig hebben.

Voorbeelden

Moe word je vanzelf, slapen moet je leren 

Hoe weet je of kinderen genoeg slapen en wat kun je als Gezonde Kinderopvang doen om meer aandacht te besteden aan slaap? Dr. Monique L'Hoir, pedagoog, gezondheidsbevorderaar en docent aan Wageningen University & Research, vertelt hoe slaap werkt en geeft tips.

'Onrustige slapers vinden meer rust en slapen langer' | Kibeo
Kibeo

Bij het groene label van Kibeo, Wiedewei, kunnen baby’s in de tuin slapen, in speciaal ontworpen buitenbedden. Er is nog weinig bekend over de effecten van buiten slapen voor kinderen in Nederland. Toch merkt Maika de Haan, pedagogisch beleidsmedewerker en coach Gezonde Kinderopvang dat onrustige slapers buiten meer rust vinden en langer slapen. ‘Frisse buitenlucht en natuur-, ruis- en ritselgeluiden brengen de kinderen tot rust’, is Maika's ervaring. Bovendien lijkt de slaapkwaliteit 's nacht te verbeteren. Buiten slapen gebeurt alleen als ouders daarmee instemmen. Er is wel aanvullend beleid nodig voor buiten slapen (denk aan weersomstandigheden en de buitenruimte): veiligheid gaat immers boven alles. 

Maika's gouden tip:

Het klinkt als een open deur, maar leg elk kind met aandacht op bed. Wees altijd oprecht, geruststellend en betrokken en laat het geen lopende band werk zijn. Dan voelt het kind dat het goed is en komt het eerder tot rust.

JGZ Jeugdgezondheidszorg (Jeugdgezondheidszorg)-richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen

De JGZ-richtlijn ‘Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen’(PDF) richt zich op gezond slaapgedrag bevorderen, wat te doen om slaapproblemen te voorkomen, het ontstaan van slaapproblemen en hoe slaapproblemen te verhelpen. Onder gezond slaapgedrag valt:

  • een vast slaapschema,
  • een slaapritueel,
  • een rustige, donkere slaapkamer,
  • voldoende beweging en daglicht en
  • het vermijden van maaltijden, avondactiviteiten én schermgebruik vlak voor bedtijd.

Lees bij Aan de slag (pijler signaleren) waar je op let als je wilt weten of een kind voldoende slaap krijgt. Meer informatie over de gemiddelde slaapduur en het slaapgedrag van kinderen lees je in bovenstaande richtlijn. 

JGZ-richtlijn Preventie wiegendood

In de JGZ-richtlijn Preventie wiegendood staan adviezen om wiegendood te voorkomen. Hoewel het tegenwoordig weinig voorkomt, is de kans dat een baby plotseling en onverwacht overlijdt (wiegendood) iets hoger in de kinderopvang dan thuis. Zorg dat jullie hier rekening mee houden in de opvang. Ook is dit voor veel ouders een beladen onderwerp en kunnen ze baat hebben bij een goede voorlichting. Bespreek de adviezen daarom ook met ouders. De belangrijkste aanbevelingen uit de richtlijn zijn:

  • Leg de baby altijd op de rug te slapen.
  • Rook niet tijdens de zwangerschap en rook ook niet na de geboorte in het bijzijn van de baby.
  • Zorg dat de baby niet te warm ligt.
  • Zorg voor een veilige slaapomgeving (eigen bedje, spijlenafstand, geen dekbed, etc.), ook als de baby wakker is. 

Besteed aandacht aan de wettelijke veiligheidsregels en criteria voor kinderbedjes en een slaapprotocol. Hierin staan alle afspraken en regels over het slapen in de opvang. 

Ideeën opdoen?

Dagritmekaart slaap & rust

Kijk bij het stappenplan

Advies of ondersteuning nodig?

Ambassadeur

Mail een ambassadeur Gezonde Kinderopvang.
Dat is een ervaren coach die graag met je meedenkt.

GGD

Informeer naar mogelijkheden voor ondersteuning bij de regionale GGD.