Icoon sociaal-emotionele ontwikkeling

Aandacht besteden aan de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen loont. In dit proces doen kinderen vaardigheden op die hen helpen hun persoonlijke identiteit te ontwikkelen, relaties te hebben en verwachtingen van hun omgeving te hanteren. Dit draagt bij aan sociaal en emotioneel welbevinden, wat een belangrijke voorwaarde is voor kinderen om goed te kunnen functioneren en leren; nu én later. Op deze pagina lees je hoe je sociaal-emotionele ontwikkeling blijvend onderdeel maakt in jullie dagelijkse praktijk en beleid.

Waarom werken aan sociaal-emotionele ontwikkeling?

  • Een goede start geeft meer kansen op een goede ontwikkeling en een goede fysieke en psychische gezondheid. En op het ontwikkelen van talenten en zelfontplooiing, deelname aan onderwijs en participatie op de arbeidsmarkt en meedoen in de samenleving. De bso is een uitgelezen plek om te investeren in de ontwikkeling van kinderen, waaronder de sociaal-emotionele ontwikkeling.
  • Sociaal contact met leeftijdsgenoten speelt een belangrijke rol bij de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen in de basisschoolleeftijd. Mede hierdoor ontwikkelen ze een eigen identiteit, zelfvertrouwen, inlevingsvermogen, een geweten, en maken ze zich waarden en normen eigen. De bso is een plek waar kinderen veel kansen krijgen om vriendschappen aan te gaan en samen te spelen met leeftijdsgenoten. Pedagogisch medewerkers op de bso kunnen de kansen hiervoor bewust creëren en daarbij de sociaal-emotionele ontwikkeling stimuleren.
  • Structurele aandacht voor sociaal-emotionele ontwikkeling kan leiden tot minder gedrags- en emotionele problemen, betere leerprestaties, meer bevlogen kinderen met meer gelijke kansen en grotere betrokkenheid van ouders.

Voor je begint...

Wat doet jouw organisatie al?

Wat doet jouw organisatie al?

Beginsituatie bepalen in:

Werk met een gedegen stappenplan

Werk met een gedegen stappenplan

Lees hoe je een themaplan maakt voor:

Aan de slag met sociaal-emotionele ontwikkeling

Met het Stappenplan werken aan Gezonde Kinderopvang zorg je voor blijvend resultaat. Werk aan sociaal-emotionele ontwikkeling in jullie kinderopvangorganisatie of gastouderbureau op de pijlers beleid, ontwikkelen, omgeving en signaleren. Zo maak je meer impact weten we uit onderzoek. Lees hieronder aan welke activiteiten je per pijler kunt denken.

Zorg ervoor dat sociaal-emotionele ontwikkeling een vaste plek heeft in jullie beleid.

Beleid
  • Stel een themabeleid op. Welke visie heeft jullie kinderopvangorganisatie of gastouderbureau op sociaal-emotionele ontwikkeling?
  • Beschrijf in het beleid in ieder geval wat jullie doen om bij te dragen aan sociaal-emotionele ontwikkeling.
  • Bedenk als gastouderbureau hoe je gastouders kunt ondersteunen bij het vastleggen van het sociaal-emotionele ontwikkeling in hun pedagogisch werkplan.
  • Je kunt het themabeleid ook koppelen aan het pedagogisch beleid, gezondheids- en veiligheidsbeleid.
  • Ontwikkel eerst met het team een visie op hoe je binnen de bso wilt werken aan de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Splits de ontwikkeling daarbij uit naar verschillende opvoedingsopgaven en leeftijdsfasen (zie Richtlijnen en pijler Ontwikkelen).
  • Leg vast hoe het team handelt wanneer er zorgen zijn over de sociaal-emotionele ontwikkeling van een kind. Neem bij de gedragsregels voor de bso op dat iedereen vriendelijk met elkaar om gaat, dat je ‘anders’ mag zijn en dat pesten onaanvaardbaar is. Zie verder pijler Signaleren.
  • Leg in de visie ook vast hoe je binnen de bso werkt aan gelijke kansen op een goed welbevinden van kinderen die opgroeien in ongunstige omstandigheden of te maken hebben met ingrijpende jeugdervaringen (zoals opgroeien in armoede, vlucht- of migratieachtergrond, laaggeletterdheid).
  • Stel een pestprotocol op. Dit kun je ook zeker met de kinderen samen doen. Stem waar mogelijk het pestprotocol af met de scholen en weet elkaar te vinden wanneer het nodig is. Wijs iemand in de organisatie aan (bijvoorbeeld een vertrouwenspersoon) om te werken aan preventie van pesten en om pedagogisch medewerkers en gastouders bij te staan als zij signalen krijgen van pesten. Verdiep je met het team ook in digitaal pesten. Op Pestweb.nl  staan tips om digitaal pesten tegen te gaan. Waaronder een protocol voor cyberpesten en informatie voor ouders/verzorgers.
  • Ontwikkel met het team een visie op het gebruik van sociale media door de kinderen. Kijk op de themapagina Mediaopvoeding hoe je dat kunt doen. Stem waar mogelijk af met de school wat de bso kan doen op het gebied van mediawijsheid.
  • Zorg dat er protocollen zijn voor incidenten, bijvoorbeeld rondom sociale veiligheid, huiselijk geweld, kindermishandeling of ongewenst gedrag van ouders/verzorgers.

Betrekken en informeren
  • Informeer medewerkers, gastouders  ouders/verzorgers en oudere kinderen tenminste jaarlijks over het beleid.
  • Betrek ouders/verzorgers bij het ontwikkelen van een visie en beleid over de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen op de bso. Maak gebruik van bestaande contactmomenten met ouders/verzorgers zoals tijdens brengen en halen. Of betrek ouders/verzorgers tijdens een ouderavond of via de ouderraad.
  • Zorg ervoor dat je ouders/verzorgers uit verschillende doelgroepen betrekt bij het ontwikkelen van beleid. Ouderbijeenkomsten kun je laagdrempelig maken door met visuele ondersteuning te werken, vertalingen aan te bieden of een tolk in te schakelen.
  • Benoem specifiek hoe je ouders/verzorgers informeert over de sociaal-emotionele ontwikkeling van hun kind.
  • Het thema krijgt meer aandacht als iedereen zich erbij betrokken voelt. Laat medewerkers en gastouders bijvoorbeeld meebepalen welke onderwerpen aandacht nodig hebben. Probeer dit laagdrempelig in te steken: bij welke bestaande activiteiten en vergaderingen kun je aansluiten?
  • Betrek de kinderen bij het opstellen van de gedrags- en/of groepsregels. Doe dat bijvoorbeeld bij de start van het schooljaar. Een idee is om hen een poster met regels te laten ontwerpen. Regels die samen met de kinderen zijn gemaakt, zijn doeltreffender. Evalueer ze gedurende het jaar: misschien zijn sommige regels overbodig geworden.
  • Betrek de kinderen en ouders/verzorgers bij het organiseren van activiteiten.
  • Meld veranderingen in het beleid, bijvoorbeeld na evaluatie, via een nieuwsbericht op de website of in een nieuwsbrief.

Borgen
  • Borg taken en verantwoordelijkheden. Maak bijvoorbeeld één medewerker verantwoordelijk voor het actualiseren van het beleid rond sociaal-emotionele ontwikkeling.
  • Denk ook aan uitvoeren en handhaven van het beleid, inclusief afstemming en communicatie met medewerkers, gastouders, ouders/verzorgers en kinderen.

Evalueren
  • Evalueer jaarlijks of het bestaande beleid werkbaar is voor pedagogisch medewerkers, gastouders, oudere kinderen en hun ouders/verzorgers.
 Tips bij pijler Beleid
  • Heb ook aandacht voor het welbevinden van pedagogisch medewerkers en gastouders. Hun welbevinden is een belangrijke voorwaarde voor het welbevinden van kinderen.
  • Een pestprotocol of groepsafspraken kun je samen met de kinderen opstellen. Lees op Expertisecentrumkinderopvang.nl hoe je dat kunt aanpakken bij een pestprotocol en bij groepsafspraken.
  • Verhoog de betrokkenheid en het plezier van de oudste bso-kinderen. Geef ze vanuit respect voor hun autonomie een actieve rol in de invulling van jullie bso-programma. Hoe ze dat bij Kinderopvang Okidoki doen lees je op Expertisecentrumkinderopvang.nl.

Bied kinderen, medewerkers en gastouders activiteiten aan rond sociaal-emotionele ontwikkeling. Met als doel dat zij hun kennis vergroten, vaardigheden aanleren en positief zijn over bijdragen aan een sociaal-emotionele ontwikkeling.

Bijscholing
  • Organiseer regelmatig workshops of trainingen gericht op de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Denk aan scholing op het gebied van het versterken van sociale vaardigheden, belonen en versterken van positief gedrag, signaleren van extra ondersteuningsbehoefte van kinderen, samenwerken met ouders/verzorgers.
  • Creëer mogelijkheden voor intervisie. Zorg dat er de mogelijkheid is om gebruik te maken van coaching of begeleiding voor individuele medewerkers.

Kennis en activiteiten
  • Onder sociaal-emotionele ontwikkeling valt een breed palet aan ontwikkelopdrachten. Het gaat om: zelfvertrouwen en weerbaarheid opbouwen, eigen gevoelens en die van anderen leren kennen en leren inleven in anderen. En ook om waarden en normen eigen maken, leren omgaan met sociale conflicten en relaties aangaan in de vorm van vriendschappen (zie voor relaties ook themapagina Seksuele ontwikkeling).
  • Zorg dat pedagogisch medewerkers en gastouders de verschillende fasen en mijlpalen in de sociaal-emotionele ontwikkeling kennen. En dat zij weten hoe ze hier op in kunnen spelen, rond bijvoorbeeld weerbaarheid, ontwikkeling positief zelfbeeld en omgaan met gevoelens. Zie het Pedagogisch kader kindcentra 4-13 jaar(PDF). Op pagina 62 staat een ontwikkelingsschema per leeftijdscategorie.
  • Hoe gaat jouw bso om met diversiteit? Spelen vooroordelen een rol in de benadering van de kinderen? Is het een thema dat onder de kinderen speelt? Bespreek het thema diversiteit regelmatig in jullie team. De publicatie Samen verschillend Pedagogisch kader diversiteit in kindercentra 0-13 jaar(PDF) (Expertisecentrumkinderopvang.nl) kan hierbij behulpzaam zijn.
  • ’s Nachts goed slapen heeft ook invloed op de sociaal-emotionele ontwikkeling. Kijk op de themapagina Slaap voor meer informatie.
  • Kinderen hebben in verschillende levensfases verschillende ontwikkeltaken, ook op het gebied van de sociaal-emotionele ontwikkeling. De 21e eeuw vraagt om nieuwe vaardigheden. Bespreek in het team hoe pedagogisch medewerkers en gastouders kinderen hierin kunnen ondersteunen. Zie: Pedagogisch curriculum voor het jonge kind in de kinderopvang(PDF) (Expertisecentrumkinderopvang.nl) voor informatie, tips en ideeën.  

Goede voorbeeld
  • Gezond voorbeeldgedrag van medewerkers en gastouders is belangrijk voor de sociaal-emotionele ontwikkeling omdat kinderen veel leren door imitatie (modelleren van gedrag). Wanneer primaire verzorgers gezond sociaal-emotioneel gedrag vertonen, zoals empathie, gezonde emotieregulatie en zelfvertrouwen, nemen kinderen dit over. Daarnaast creëert gezond voorbeeldgedrag een veilige en vertrouwde omgeving voor kinderen. Dit draagt bij aan het gevoel van veiligheid bij kinderen, wat zorgt voor een positievere sociaal-emotionele ontwikkeling.
Erkende activiteiten
  Tips bij pijler Ontwikkelen
  • Kijk in de agenda van het Expertisecentrum Kinderopvang voor gratis webinars over bijvoorbeeld pedagogische kwaliteit kinderopvang.
  • Overweeg of jullie bso een specifieke methodiek wil gebruiken om de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen te stimuleren. Zie Welbevindenopschool.nl â€¯voor de methodieken. Veel van de trainingen zijn ook beschikbaar voor de bso.
  • Hoe gaat jouw bso om met diversiteit? Spelen vooroordelen een rol in de benadering van de kinderen? Is het een thema dat onder de kinderen speelt? Bespreek het thema diversiteit regelmatig in jullie team. De publicatie Samen verschillend Pedagogisch kader diversiteit in kindercentra 0-13 jaar(PDF) â€¯(Expertisecentrumkinderopvang.nl) kan hierbij behulpzaam zijn.

Richt de fysieke en sociale omgeving zo in dat die bijdraagt aan de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen, medewerkers en gastouders. Laat medewerkers en gastouders het goede voorbeeld geven en betrek ouders/verzorgers, oudere kinderen en samenwerkingspartijen bij jullie activiteiten.

Fysieke omgeving 
  • Denk na over aanpassingen in de fysieke omgeving om de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen te bevorderen. Zorg dat de kinderen uitgedaagd worden in hun spel maar dat er ook plekken zijn waar een kind zich rustig kan terugtrekken. Ook aandacht voor groen in de kinderopvang draagt bij aan de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen.
  • Met flexibele speelplekken geef je kinderen de ruimte hun eigen spel te bepalen. Op de website van Expertisecentrum Kinderopvang lees je hier meer over.

Sociale omgeving
  • Ouderbetrokkenheid bij de bso heeft een positieve invloed op de ontwikkeling van kinderen. Verdiepende informatie om met ouders/verzorgers samen te werken vind je in de publicaties van het Nederlands Jeugdinstituut: Partnerschap met ouders: wat werkt(PDF)  en Ouderbetrokkenheid in de kinderopvang en op deze pagina van Expertisecentrum Kinderopvang: Samenwerken met ouders.
  • Laat weten dat ouders/verzorgers altijd bij jou terecht kunnen met vragen en zorgen rond de sociaal-emotionele ontwikkeling van hun kind en de groep.
  • Wijs ouders/verzorgers op websites met informatie over de sociaal-emotionele ontwikkeling van jonge kinderen, zoals NJI.nl.
  • Geef ouders/verzorgers concrete tips om de sociaal-emotionele ontwikkeling thuis te ondersteunen. Dit kan gaan over het belonen van positief gedrag of het omgaan met emoties. Maar ook door spel te stimuleren of door kinderen meer zelfstandigheid te geven. Gebruik visuele hulpmiddelen of eenvoudige communicatie, vooral voor kwetsbare groepen zoals laaggeletterde ouders. Kijk voor beeldverhalen op Pharos.nl.
Betrekken en informeren
  • Sociaal-emotionele ontwikkeling krijgt meer aandacht als iedereen zich erbij betrokken voelt. Zorg daarom dat kinderen, ouders/verzorgers, medewerkers en gastouders ook een rol kunnen spelen bij activiteiten.
Goede voorbeeld
  • Geef als medewerkers en gastouders het goede voorbeeld.
  • Het goede voorbeeld geven doe je bijvoorbeeld als je je eigen emoties benoemt en uitdrukt, kinderen bij binnenkomst persoonlijk begroeten, positieve feedback geeft, conflicten constructief oplost, etc. Voorbeeldgedrag kan dus zitten in de interactie tussen de volwassene en het kind, maar ook tussen volwassenen onderling.
  • Geef bij interacties en spel duidelijke regels voor de sociale omgang. Lees meer over het begeleiden van interacties en over spel en spelbegeleiding op de website van Expertisecentrum Kinderopvang.

Samenwerken
  • Betrek lokale samenwerkingspartners met specifieke deskundigheid, kennis en ideeën bij de activiteiten die je organiseert. Denk aan een (Gezonde) school in jouw buurt, Jeugdgezondheidszorg (GGD Gemeentelijke gezondheidsdienst (Gemeentelijke gezondheidsdienst )) of aan je gemeente.
  • Bespreek waar mogelijk met de school welke methodieken of lesmethodes zij gebruiken om de sociaal-emotionele ontwikkeling van de leerlingen te stimuleren. Sluit hier zoveel mogelijk op aan zodat kinderen op school en bij de bso op dezelfde manier benaderd worden.
Tips bij pijler Omgeving
  • Meer tips en handvatten voor het creëren van een geschikte ruimtelijke omgeving voor kinderen vind je op de website van Expertisecentrum Kinderopvang. Daar vind je ook de Kletspot Omgeving(PDF) om met elkaar te praten over de omgeving zoals de ruimte, inrichting en materialen.  
  • Sluit aan bij themadagen en -weken zoals ‘De week tegen pesten’, ‘De week van de mentale gezondheid’ of ‘De week van respect’.  
  • Bespreek periodiek het thema sociaal-emotionele ontwikkeling met de pedagogisch medewerkers: wat hebben ze nodig om kinderen hier optimaal in te kunnen ondersteunen. 
  • Leg gezamenlijk de regels vast voor het sociale verkeer binnen jullie bso en draag het uit (bijvoorbeeld via een poster, zoals die van de Kanjertraining). 
  • Kijk voor tips ook bij de Succesfactor werk samen.
  • Lees ook de tips voor Draagvlak creëren bij ouders.

Houd in de gaten hoe het met de kinderen gaat rond sociaal-emotionele ontwikkeling. Zo kun je vroegtijdig mogelijke risico’s signaleren. Bepaal samen waarop jullie signaleren en doe regelmatig onderzoek. Leg ook vast hoe jullie met signalen omgaan en welke maatregelen passend zijn.

Periodiek onderzoek
  • Zorg dat je weet hoe het met de kinderen gaat rondom sociaal-emotionele ontwikkeling.
  • Een observatie is een goed middel om te kijken of een kind zich goed ontwikkelt op allerlei gebieden. ‘Werken aan welbevinden’ is een observatie-instrument waarmee informatie wordt verkregen over het welbevinden van kinderen in een groep.

Signaleren
  • Effectief werken aan sociaal-emotionel opvoeding vraagt dat pedagogisch medewerkers en gastouders alert te zijn op problemen of zorgen. En dat zij weten wat ze met een signaal doen. 
  • Veel sociaal en emotioneel gedrag dat kinderen vertonen, is normaal. Voor pedagogisch medewerkers en gastouders is het soms lastig in te schatten wat normaal is en wat niet. De JGZ-richtlijn sychosociale problemen beschrijft wat emotionele, gedrags- en sociale problemen zijn, en welke interventies er zijn voor deze kinderen en hun ouders/verzorgers.
  • Een kind dat niet goed slaapt kan ook daardoor niet zo lekker in zijn of haar vel zitten. De themapagina Slaap biedt hier meer informatie over.
  • Een pestprotocol (zie Beleid) helpt om pestgedrag te signaleren en aan te pakken. De JGZ-richtlijn pesten â€¯biedt informatie die voor de bso ook relevant is.
  • Wees alert op factoren die van invloed kunnen zijn op de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen, waaronder de thuissituatie.
  • Heb oog voor kinderen die opgroeien in ongunstige omstandigheden of die ingrijpende jeugdervaringen meemaken of hebben meegemaakt. Denk bijvoorbeeld aan opgroeien in armoede, huiselijk geweld, discriminatie, psychische en/of verslavingsproblemen in het gezin, mishandeling en verwaarlozing of (gedwongen) migratie.
  • Beschrijf welke acties genomen kunnen worden om achterstanden te signaleren en te verhelpen, vooral bij kinderen met een lagere sociaaleconomische status.
  •  Zorg dat signalen in jullie organisatie worden opgepakt.
  • Signaleren betekent ook dat de pedagogisch medewerker en gastouder iets met de signalen moet doen. In alle gevallen houdt deze de vinger aan de pols door af te stemmen met ouders/verzorgers, collega’s en indien mogelijk de vertrouwenspersoon.
  • Als een pedagogisch medewerker of gastouder verontrust is of het niet goed weet, kan deze ook bellen met de lokale jeugdgezondheidszorg. Zij kunnen informatie geven over de gebruikelijke ontwikkeling van kinderen en bijbehorende signalen.
  • Er kunnen signalen(PDF) â€¯zijn die mogelijk wijzen op kindermishandeling.
  • Zorg dat je heldere afspraken hebt over wie signaleert, het signaal oppakt, wanneer hulp wordt geboden en welke hulp dat is.

Informeren
  • Werk samen met ouders/verzorgers bij zorgen rondom de ontwikkeling van een kind. Op deze pagina van Expertisecentrum Kinderopvang lees je een voorbeeld hoe je ouders kan betrekken bij zorgen.
Tips bij pijler Signaleren

Voorbeelden

Blog – Vaak gaat het vanzelf 

Hoe leer je kinderen omgaan met hun emoties en met elkaar? Door dingen uit te leggen, door kinderen te stimuleren, door grenzen te stellen… Als coach leid ik mijn collega’s op volgens de scholing van Gezonde Kinderopvang. Daarbij merk ik dat pedagogisch medewerkers al heel veel interactievaardigheden toepassen. Vaak gaat dat vanzelf.
Lees de blog van Marja Schmitz, coach Gezonde Kinderopvang, op Kinderopvangtotaal.nl. 

Een jaar lang vriendelijkheid 

De bso-locaties van Kinderopvang ’t Kasteel in Leiden werkten een jaar met het thema ‘Vriendelijkheid - vriendelijk contact maken met elkaar’. Na de eerste lockdown in de coronapandemie hadden kinderen het contact gemist, zaten soms minder goed in hun vel en moesten duidelijk weer wennen hoe ze in een groep op een positieve manier met elkaar omgaan. Lees over de verschillende soorten vriendelijkheid en over de aanpak van ’t Kasteel in het praktijkvoorbeeld op de website van Expertiscecentrum Kinderopvang.

Het boek Pedagogisch kader kindercentra 4-13 jaar(PDF) â€¯gaat in op pedagogiek die specifiek voor bso ontwikkeld is. De pedagogische basisdoelen uit de wet Kinderopvang komen uitgebreid aan de orde. Deze zijn allemaal gericht op een goede sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen, het geven van: 

  • een gevoel van emotionele veiligheid,
  • gelegenheid persoonlijke competentie te ontwikkelen,
  • gelegenheid sociale competentie te ontwikkelen,
  • een kans om zich waarden en normen, de 'cultuur' van een samenleving, eigen te maken.

Het boek gaat onder andere in op ‘Veiligheid en welbevinden’ en ‘Relaties in de groep’ en kan pedagogisch medewerkers en gastouders inspireren en ondersteunen bij hun dagelijks werk. Zo zijn per leeftijdsgroep tips voor het stimuleren van de sociale en morele ontwikkeling opgenomen. Managers kunnen het kader gebruiken als basis voor het pedagogisch beleid van de bso.

De publicatie Pedagogisch curriculum voor het jonge kind in de kinderopvang(PDF) â€¯besteedt onder andere aandacht aan 'Het bieden van emotionele veiligheid in een veilige en gezonde omgeving'.

Ideeën opdoen?

Dagritmekaart sociaal emotioneel

Kijk bij het stappenplan

Meer inspiratie

Advies of ondersteuning nodig?

Ambassadeur

Mail een ambassadeur Gezonde Kinderopvang.
Dat is een ervaren coach die graag met je meedenkt.

GGD

Informeer naar mogelijkheden voor ondersteuning bij de regionale GGD.

  • Informeer naar mogelijkheden voor ondersteuning bij het Expertisecentrum Kinderopvang.
  • Informeer bij je gemeente of er lokale subsidieregelingen zijn om de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen op de bso te bevorderen.