• Overdag bewegen is belangrijk voor een goede nachtrust. Zorg dat de kinderen voldoende beweeg- en sportmomenten hebben en zich tussendoor ontspannen.
• Blootstelling aan dag- en zonlicht zorgt voor ’s nachts beter slapen. Zorg daarom voor voldoende lichtinval in de opvanglocatie en ga regelmatig naar buiten.
• Creëer voldoende rustmomenten. Dit kan bijvoorbeeld in een rustig, prikkelarm hoekje of gezamenlijk een boek te lezen. Zo help je kinderen prikkels beter te verwerken, helemaal na een drukke schooldag. Dit draagt bij aan ’s avonds sneller in slaap vallen.
• Check regelmatig in bij de kinderen: wat speelt er en hoe gaat het met ze? Als kinderen zich druk maken over bijvoorbeeld huiswerk of ze zitten niet lekker in hun vel, kunnen ze hier slechter door slapen. Praat erover met ze, of bespreek het met ouders/verzorgers.
• Het thema slaap heeft een logisch verband met thema’s waar jullie waarschijnlijk al aan werken. Denk aan bewegen en sport, sociaal-emotionele ontwikkeling, mediaopvoeding en dagritme. Integreer afspraken rondom slaap daarom in het bestaande beleid op deze thema’s. Lees de tips bij de pijler beleid.
• Zorg ervoor dat pedagogisch medewerkers en gastouders signalen van slaapproblemen kunnen herkennen. Gedraagt een kind zich anders dan normaal? Merk je dat een kind vaak vermoeid is of een kort lontje heeft? Zorg dat iedereen weet wat ze met zo’n signaal moeten doen. Lees meer bij de pijler signaleren.
• Ouders/verzorgers spelen een belangrijke rol in de dagindeling en het slaapgedrag van hun kind. Informeer hen over het belang van uitgerust zijn en goed slapen. Geef hen tips mee voor thuis, bijvoorbeeld over een goede dagindeling, ontspannende activiteiten of afspraken over beeldschermen.

JGZ Jeugdgezondheidszorg (Jeugdgezondheidszorg)-richtlijn Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen

De JGZ-richtlijn ‘Gezonde slaap en slaapproblemen bij kinderen’ (PDF)richt zich op gezond slaapgedrag bevorderen, wat te doen om slaapproblemen te voorkomen, het ontstaan van slaapproblemen en hoe slaapproblemen te verhelpen. Onder gezond slaapgedrag valt:

• een vast slaapschema,
• een slaapritueel,
• een rustige, donkere slaapkamer,
• voldoende beweging en daglicht gedurende de dag en
• voor het slapengaan lichte maaltijden eten en ontspannende activiteiten doen, zoals een rustige film kijken of lezen, en intensief schermgebruik verminderen.

Lees bij de pijler signaleren waar je op kunt letten om erachter te komen of een kind voldoende slaap krijgt. Meer informatie over slaapgedrag en de gemiddelde slaapduur lees je in bovenstaande richtlijn.

Krijgt slaap al aandacht in het beleid van jullie bso of de gastouderopvang? Denk aan het opnemen van activiteiten die bijdragen aan een goede nachtrust, zoals beweeg- en ontspanningsactiviteiten. En betrekken jullie medewerkers, gastouders, ouders/verzorgers en kinderen hierbij? Leg taken en verantwoordelijkheden vast en evalueer en actualiseer je beleid regelmatig. 

• Bedenk hoe jullie in de opvang willen bijdragen aan een gezonde slaap van kinderen en neem dit op in het beleid.
• Het thema slaap heeft veel links met andere thema’s waar jullie opvang aan werkt. Denk bijvoorbeeld aan de thema’s bewegen, dagritme, mediaopvoeding en sociaal-emotionele ontwikkeling. Jullie afspraken om gezonde slaap bij kinderen te bevorderen kan je prima een plek geven in bestaand beleid. Ga daarbij in op de elementen die gezonde slaap bevorderen. Zoals een dagritme en routine, buiten zijn, daglicht, beweeg- en ontspanningsmomenten en beperkt gebruik van beeldschermen.
• Leg uit waarom het, ook in de opvang van 4-12 jarigen, belangrijk is om aan goed slapen te werken en zorg dat iedereen kan meedenken. Informeer vervolgens iedereen over jullie beleid, bijvoorbeeld via de website of nieuwsbrief.
• Maak een of twee medewerkers of gastouders verantwoordelijk voor het beleid rond slaap en de verbindingen die jullie leggen met andere thema’s. Zij houden de kennis over dit onderwerp bij en zijn er alert op dat jullie blijven signaleren dat kinderen vermoeid zijn, of niet lekker in hun vel zitten.
• Evalueer regelmatig of het bestaande beleid werkbaar is voor pedagogisch medewerkers, gastouders, kinderen en hun ouders/verzorgers. Lees de tips over hoe je de evaluatie aanpakt in stap 6 van het stappenplan van Gezonde Kinderopvang.

Weten alle pedagogisch medewerkers en gastouders wat het belang is van goed slapen en hoe zij hier in de opvang op kunnen inspelen? En weten de kinderen wat voor effect slaap kan hebben op bijvoorbeeld hun stemming? Het is belangrijk dat pedagogisch medewerkers, gastouders en kinderen voldoende kennis en vaardigheden hebben hoe je voor een goede nachtrust kunt zorgen. Hoe pak je dat aan? 

• Bied medewerkers en gastouders de mogelijkheid om bij- en nascholing te volgen over het belang van goed slapen. Zo zijn ze zich bewuster van de invloed van goed slapen op kinderen en hoe zij hier in de opvang zelf aan kunnen bijdragen. Je kunt bijvoorbeeld een gezondheidsprofessional van de JGZ Jeugdgezondheidszorg (Jeugdgezondheidszorg) of GGD Gemeentelijke gezondheidsdienst (Gemeentelijke gezondheidsdienst) met kennis van slaapgedrag bij- en nascholing laten verzorgen.
• Besteed aandacht aan activiteiten in de opvang die bijdragen aan een goede nachtrust:
  • Begin bijvoorbeeld met een kort check-in moment als de kinderen net binnen zijn: hoe gaat het met ze, hoe gaat het op school en hoe zitten ze erbij? Laat ze bijvoorbeeld een cijfer geven op een schaal van 1 tot 10. Misschien zitten ze ergens mee, wat van invloed kan zijn op de slaap die ze hard nodig hebben.
  • Kinderen hebben er meestal al een lange schooldag op zitten. Besteed daarom voldoende aandacht aan manieren van ontspanning. Hoe ontspannen de kinderen? Bijvoorbeeld door een boek te lezen, te tekenen of te bewegen of sporten. Houd er rekening mee dat kinderen hierin verschillen. Doe inspiratie op onder pijler ‘ontwikkelen’ op de themapagina’s Sociaal-emotionele ontwikkeling en Bewegen en sport.
  • Zorg voor een gezonde afwisseling tussen fysieke en online activiteiten. Teveel beeldschermgebruik beïnvloedt de slaap van kinderen. Kijk voor meer informatie bij de pijler ontwikkelen op de themapagina Mediaopvoeding.

• Geef kinderen op een speelse wijze inzicht in het belang van slaap en hun eigen slaapgedrag. Lees bijvoorbeeld samen een boek over slaap. Of organiseer een themamiddag over slaap. Ook voorbeelden uit de dierenwereld (bijvoorbeeld nachtdieren) kunnen kinderen nieuwsgierig maken over dit onderwerp. Gebruik zulke activiteiten om in gesprek te gaan over slaap. Stel vragen als: kun je weleens niet slapen? En wat doe je dan? Hoeveel uur slaap je eigenlijk per nacht? Wat gebeurt er met je als je niet goed hebt geslapen?
  • Tip: bekijk gezamenlijk op Schooltv.nl een aflevering van Klokhuis over slaap.

Hoeveel daglicht en beweging krijgen kinderen in de opvang? En is er genoeg ruimte voor ontspanning? Op welke manier informeren jullie ouders/verzorgers? Door aandacht te besteden aan de fysieke én sociale omgeving van jullie opvang kun je een bijdrage leveren aan een goede nachtrust voor kinderen. Hoe pak je dat aan? 

Fysieke omgeving

• Stimuleer voldoende beweging. Beweging heeft een positieve invloed op de slaap van kinderen: zo kunnen ze makkelijker op tijd, dieper en langer slapen. Denk bijvoorbeeld eens aan een gezamenlijke energizer. Kijk op de themapagina Bewegen en sport bij tips voor meer inspiratie.
• Zorg voor voldoende (beschermde) blootstelling aan daglicht. Hierdoor zijn kinderen overdag energieker en het draagt ’s avonds bij aan goed slapen. Houd de zonwering zoveel mogelijk open en ga regelmatig naar buiten. Denk hierbij aan kinderen te beschermen tegen de zon. Kijk voor tips en informatie op de themapagina Zonbescherming.
• Bied kinderen die willen ontspannen of iets voor zichzelf willen doen de mogelijkheid een rustige plek op te zoeken. Ook kinderen die overprikkeld zijn kunnen zich hier even terugtrekken. Dit kan een ingericht, prikkelarm hoekje in de opvang zijn, of een aparte ruimte.

Sociale omgeving

• Het is belangrijk dat pedagogisch medewerkers en gastouders het juiste voorbeeldgedrag laten zien. Denk hierbij aan zelf ook naar buiten gaan, samen bewegen en aandacht besteden aan voldoende ontspanning. Dit draagt bij aan een goede nachtrust. 
• Organiseer een ouderavond over het belang van goed slapen. Daarin kun je bijvoorbeeld ingaan op slaaproutines, wat ouders/verzorgers kunnen doen om hun kind optimaal te laten slapen of problemen met slapen te voorkomen. En maak ouders/verzorgers bewust van hun voorbeeldgedrag. Als zij bijvoorbeeld een boek lezen vlak voor het slapen gaan, in plaats van een beeldscherm gebruiken, wordt dat gedrag voor kinderen logischer. 
• Ouders/verzorgers zijn verantwoordelijk voor de dagindeling van hun kind. Bespreek met hen het belang van een (slaap)ritme en een goede balans tussen activiteiten en ontspanning op een dag. Bijvoorbeeld: na schooltijd teveel activiteiten hebben (zoals naar de opvang, huiswerkklas en sport) is niet wenselijk, maar een kind moet wel voldoende moe worden van de dag. Bespreek daarnaast met ouders/verzorgers waarom je bewust kiest voor bepaalde activiteiten in de opvang. Zo neem je ze gelijk mee in je visie en beleid. 
• Deel informatie over slaap met ouders/verzorgers, bijvoorbeeld via jullie online kanalen, de nieuwsbrief of op social media. Maak gebruik van:
  • Websites (zoals Hersenstichting of de GroeiGids.nl via de zoekterm ‘slapen’) waarop algemene informatie over slaap is te vinden.
  • Leestips voor boeken (bijvoorbeeld: Slaap kindje slaap van Dr. Estivill of ‘Kinderen met slaapproblemen’ van Ruttien Schregardus of het gratis e-book Slaapproblemen bij Kinderen van Frits Boer).
  • Of wijs ze op de (gratis) e-learning Slaap bij kinderen van het UMCU.
• Wil je tips om de relatie met ouders te versterken? Kijk op de pagina Draagvlak creëren bij ouders. 

Weten pedagogisch medewerkers en gastouders waar ze vermoeidheid en/of slaapproblemen aan kunnen herkennen? Helpen jullie ouders/verzorgers bij vragen of problemen rond slaap? Zorg dat jullie alert zijn op signalen en dat deze in samenwerking worden opgepakt. Hoe pak je dat aan? 

• Het is soms lastig inschatten wanneer een kind voldoende slaap heeft. Zorg ervoor dat medewerkers en gastouders signalen van slaapproblemen kunnen herkennen bij kinderen. Het zegt niet zoveel als een kind overdag moe lijkt te zijn. Soms zijn kinderen die te weinig slapen juist drukker.
• Andere signalen zijn dat kinderen snel geïrriteerd en humeurig zijn. Gebrek aan rust en slaap kan er voor zorgen dat ze hun emoties niet goed verwerken. Ook beperkte concentratie en een minder goed geheugen zijn mogelijke gevolgen van slecht slapen.
• Slaapgebrek kan ook de reden zijn voor afwijkend gedrag zoals vervelend gedrag, pesten of risicogedrag. Omgekeerd kunnen kinderen die gepest worden of niet lekker in hun vel zitten daardoor piekeren en slecht slapen. Zorg dat je hier aandacht aan besteed.
  • Kijk voor meer informatie bij de pijler signaleren op de themapagina Sociaal-emotionele ontwikkeling.
• Merk je dat een kind vaak moe is of zich anders gedraagt dan normaal? Omdat slapen zich thuis afspeelt kan het lastig zijn het bespreekbaar te maken, toch is het belangrijk.  Vraag kinderen zelf en/of hun ouders/verzorgers hoe het gaat en of zij het gedrag ook thuis herkennen. Ook kun je de school vragen of hen iets is opgevallen. Bespreek samen hoe jullie ervoor kunnen zorgen dat het kind uitgerust is en lekker in zijn of haar vel zit.
• Zorg voor heldere afspraken in de opvang, zodat medewerkers en gastouders weten wat ze moeten doen met signalen. Waarschijnlijk signaleren jullie al op andere thema's. Voeg de afspraken rond signaleren op slaap hier aan toe. Leg vast wat jullie doen bij signalen van opvallend of afwijkend gedrag en wie hier het aanspreekpunt voor is, bijvoorbeeld de pedagogisch coach. Beschrijf wanneer jullie eventueel hulp inschakelen en welke hulp dat is. En ook welke rol de school hierin heeft. 
• Werk samen om slaapproblemen en vermoeidheid te verhelpen. Adviseer ouders/verzorgers die problemen ervaren rond het slapen van hun kind contact op te nemen met de JGZ Jeugdgezondheidszorg (Jeugdgezondheidszorg). Denk hierbij ook aan de jeugdverpleegkundige, jeugdarts of huisarts. Zij kunnen ouders adviseren.